Rối loạn cảm giác ở trẻ tự kỷ là một vấn đề ngày càng được chú ý trong lĩnh vực y học và giáo dục. Những trẻ em mắc chứng tự kỷ thường gặp khó khăn trong việc xử lý thông tin từ các giác quan, một số trẻ quá nhạy, một số trẻ lại quá trơ với thông tin từ các giác quan. Hãy cùng Trung tâm Nhân Hòa tìm hiểu dấu hiệu về cách điều trị rối loạn cảm giác ở trẻ.
1. Rối loạn cảm giác ở trẻ tự kỷ là gì?
Rối loạn cảm giác ở trẻ tự kỷ là tình trạng quá nhạy cảm (phản ứng quá mức) hoặc giảm nhạy cảm (phản ứng kém) với các loại kích thích đến các giác quan từ môi trường. Tự kỷ là một rối loạn phát triển thần kinh do dó thần kinh não bộ gặp khó khăn trong việc tiếp nhận và xử lý thông tin từ các giác quan hoặc quá nhạy cảm với các kích thích.
Theo nghiên cứu của các chuyên gia Hoa Kỳ, Hơn 96% trẻ em mắc tự kỷ báo cáo có mức độ nhạy cảm quá mức hoặc giảm nhạy cảm ở nhiều lĩnh vực. Tương tự như khả năng ngôn ngữ, sự khác biệt về hành vi cảm giác cũng dao động từ mức độ nhẹ đến nghiêm trọng và những khác biệt về hành vi giác quan này cũng có thể kéo dài đến tuổi trưởng thành. [1]
Ví dụ: Ví dụ bình thường khi chạm vào nước nóng phản xạ tự nhiên sẽ rụt ngay tay lại. Nhưng ở trẻ rối loạn cảm giác, sự truyền tín hiệu chậm khiến trẻ không có phản ứng tức thời gây bỏng sâu hơn. Hoặc trường hợp quá nhạy cảm với âm thanh, tiếng ồn nhỏ cũng có thể làm trẻ phản ứng mãnh liệt hoặc tỏ ra lo sợ. Một số trẻ không có cảm giác đau hoặc ngưỡng đau rất cao dẫn đến trẻ thường có các hành vi đập đầu vào tường hoặc xuống đất, tự gây hại bản thân.
2. Dấu hiệu rối loạn cảm giác ở trẻ tự kỷ
Rối loạn cảm giác ở trẻ tự kỷ là một vấn đề phổ biến và có thể ảnh hưởng đến nhiều lĩnh vực trong cuộc sống của trẻ. Những dấu hiệu của rối loạn cảm giác có thể khác nhau tùy theo từng cá nhân, nhưng dưới đây là một số dấu hiệu thường gặp:
Nhạy cảm hoặc không nhạy cảm với kích thích cảm giác
Một số trẻ có thể trở nên hoảng sợ hoặc không thể chịu đựng khi tiếp xúc với các kích thích nhẹ với âm thanh, ánh sáng hoặc cảm giác từ các chất liệu khác nhau. Chẳng hạn, trẻ có thể cảm thấy rất khó chịu, bịt tai khi nghe những âm thanh có vẻ vô hại như từ máy hút bụi, máy xay sinh tố. Đây được coi là phản ứng thái quá, nhạy cảm cao với các kích thích.
Ngược lại, cũng có trẻ không phản ứng đủ với các kích thích mà thường gây ra phản ứng ở người khác, chẳng hạn như không cảm thấy đau khi bị va đập hoặc không phản ứng khi bụi rơi vào mắt.
Khó khăn trong việc xử lý thông tin cảm giác
Trẻ tự kỷ có thể gặp khó khăn trong việc phân tích và tổ chức các thông tin cảm giác, dẫn đến những hành vi bất thường. Ví dụ, trẻ có thể có xu hướng tập trung quá mức vào một giác quan cụ thể, như quay vòng các vật thể, trẻ hay nhìn bàn tay, nhìn chằm chằm vào cánh quạt, máy giặt hoặc bị thu hút bởi một nguồn sáng nào đó.
Hành vi lặp lại hoặc cường độ cao
Trẻ tự kỷ thường thể hiện hành vi lặp lại như lắc lư, vỗ tay, hoặc xoay người, có thể là cách để tự điều chỉnh cảm giác hoặc xử lý sự kích thích cảm giác mà trẻ gặp phải. Ví dụ, một số trẻ có thể liên tục vỗ tay hoặc lắc lư cơ thể để tự làm dịu cảm giác quá tải hoặc thiếu kích thích.
Khó khăn trong việc điều chỉnh cảm giác
Trẻ tự kỷ có thể gặp khó khăn trong việc tự điều chỉnh các phản ứng cảm giác của mình. Điều này có thể dẫn đến các phản ứng không phù hợp với hoàn cảnh, chẳng hạn như la hét hoặc nổi giận khi có một sự thay đổi nhỏ trong môi trường xung quanh. Trẻ có xu hướng gây sự chú ý để mọi người chú ý đến mình một cách quá mức có thể gây rối lớp học nhưng lại cảm thấy không ai hiểu mình.
Khó khăn trong việc tham gia vào các hoạt động xã hội
Do sự nhạy cảm hoặc không nhạy cảm với các kích thích cảm giác, trẻ có thể tránh xa các hoạt động xã hội hoặc gặp khó khăn trong việc tham gia vào các trò chơi và tương tác với bạn bè. Ví dụ, trẻ có thể từ chối tham gia các hoạt động nhóm vì sự ồn ào hoặc sự tiếp xúc gần gũi với người khác.
3. Các loại rối loạn cảm giác thường gặp ở trẻ tự kỷ
Dưới đây là các loại rối loạn cảm giác thường gặp ở trẻ tự kỷ:
Rối loạn cảm giác thính giác
Trẻ tự kỷ có thể trải qua sự nhạy cảm hoặc không nhạy cảm với âm thanh. Những trẻ nhạy cảm với âm thanh có thể bị quá tải bởi tiếng ồn thường ngày như tiếng máy hút bụi hoặc tiếng còi xe, trẻ thường bịt tai và tỏ ra lo lắng. Ngược lại, một số trẻ có thể không phản ứng đủ với âm thanh, điều này có thể khiến chúng không chú ý đến những tiếng động quan trọng hoặc không phản ứng khi có nguy cơ từ âm thanh xung quanh.
Việc hiểu, nhận biết và phân loại âm thanh rất quan trọng trong việc tạo nền tảng cho ngôn ngữ và giao tiếp. Rối loạn cảm giác thính giác ở trẻ tự kỷ có thể ảnh hưởng đến các tiếp nhận và xử lý âm thanh để học ngôn ngữ lời nói và hình thành giao tiếp. Một số biểu hiện như trẻ không quay đầu, không phản ứng khi được gọi tên nhưng lại rất nhạy với chương trình tivi yêu thích.
Rối loạn cảm giác thị giác ở trẻ tự kỷ
Trẻ tự kỷ thường có phản ứng khác thường với ánh sáng và hình ảnh. Một số trẻ có thể cảm thấy khó chịu hoặc tránh né khi có ánh sáng mạnh trong khi những trẻ khác có thể tìm kiếm ánh sáng mạnh để cảm thấy thoải mái hơn. Ví dụ, trẻ che mắt khi có ánh sáng mạnh hoặc tìm kiếm kích thích thị giác bổ sung bằng cách vặn các ngón tay trước mắt. Điều này có thể ảnh hưởng đến khả năng nhận thức và sự chú ý của trẻ.
Rối loạn cảm giác xúc giác
Trẻ tự kỷ có thể có phản ứng không bình thường đối với các cảm giác tiếp xúc. Những trẻ nhạy cảm với cảm giác xúc giác có thể tránh các tình huống tiếp xúc chẳng hạn như ôm hoặc chạm trực tiếp. Ngược lại, những trẻ không nhạy cảm có thể không phản ứng khi bị chạm hoặc có thể tìm kiếm cảm giác tiếp xúc mạnh mẽ, chẳng hạn như cọ xát hoặc đập tay vào các bề mặt cứng. Những vấn đề này có thể dẫn đến hành vi lặp lại hoặc sự khó khăn trong việc điều chỉnh cảm giác.
Một số biểu hiện hành vi của trẻ tự kỷ rối loạn cảm giác xúc giác như:
- Né tránh tiếp xúc, chạm vào cơ thể
- Từ chối ăn thức ăn có “kết cấu” (cần xay nhuyễn)
- Từ chối mặc một số loại quần áo hoặc vải nhất định
- Ngưỡng đau cao hoặc quá nhạy cảm
- Thường cạy các vết thương hoặc có hành vi gây hại bản thân
- Thích chơi với cát, vải hoặc các đồ vật cảm giác
Rối loạn cảm giác vị giác ở trẻ tự kỷ
Trẻ tự kỷ có thể gặp khó khăn trong việc xử lý cảm giác từ mùi và vị. Một số trẻ có thể nhạy cảm quá mức với mùi và vị cụ thể, dẫn đến việc từ chối một số thực phẩm hoặc mùi hương nhất định. Ngược lại, cũng có trẻ có thể tìm kiếm hoặc thích những mùi và vị lạ, đôi khi không phù hợp với thói quen ăn uống thông thường.
- Kén ăn hơn: Một số trẻ tự kỷ có thể chỉ ăn một số loại thực phẩm có mùi vị, kết cấu, hoặc nhiệt độ nhất định. Trẻ có xu hướng thích ăn đồ ăn xay nhuyễn, hạn chế hoặc từ chối các món ăn có kết cấu, cứng và cần nhai nhiều.
- Phản ứng mạnh với mùi vị mạnh: Khi thử những món ăn có vị cay, chua, mùi đặc trưng, trẻ có thể phản ứng mạnh như nôn, ho, hoặc quấy khóc.
- Ăn các vật không ăn được: Một số trẻ tự kỷ có xu hướng ăn các đồ vật không phải là thực phẩm như giấy, đất hoặc thậm chí là vải, do sự kích thích khác lạ về cảm giác mà những vật này mang lại.
Rối loạn cảm giác khứu giác
Rối loạn cảm giác khứu giác ở trẻ tự kỷ có thể nhạy cảm quá mức hoặc có xu hướng tìm kiếm các mùi hương đặc trưng:
- Nhạy cảm quá mức với mùi hương: Trẻ có thể phản ứng thái quá với các mùi mạnh, như mùi thức ăn đang nấu, nước hoa, hoặc chất tẩy rửa. Những mùi này có thể làm trẻ cảm thấy khó chịu, quấy khóc hoặc tránh xa.
- Không phân biệt được mùi nguy hiểm: Một số trẻ không có phản ứng thích hợp với những mùi nguy hiểm như mùi cháy hoặc hóa chất. Điều này có thể gây nguy hiểm vì trẻ không thể phát hiện được những mối đe dọa tiềm tàng từ môi trường xung quanh.
- Tìm kiếm mùi hương mạnh: Trẻ tự kỷ đôi khi thích ngửi mọi thứ từ quần áo, thức ăn đến các vật dụng trong nhà, tìm kiếm những mùi hương mạnh để tự kích thích giác quan khứu giác của mình.
- Phản ứng mạnh với mùi quen thuộc: Trẻ có thể từ chối hoặc tránh những mùi hương mà chúng không ưa, dù đó là mùi mà người khác không cảm thấy khó chịu, chẳng hạn như mùi của xà phòng hoặc đồ ăn.
Rối loạn cảm giác tiền đình ở trẻ tự kỷ
Rối loạn cảm giác tiền đình ở trẻ tự kỷ là sự khó khăn trong việc xử lý thông tin liên quan đến cân bằng, chuyển động và định vị cơ thể trong không gian. Một số biểu hiện thường thấy ở trẻ:
- Tìm kiếm cảm giác chuyển động liên tục: Trẻ có xu hướng tìm kiếm các hoạt động chuyển động mạnh, chẳng hạn như thích quay vòng tròn, nhón chân, nhảy lên xuống không ngừng hoặc đung đưa người. Các hành vi này có thể là cách trẻ tự tạo ra cảm giác cân bằng bản thân.
- Khó thăng bằng và phối hợp chuyển động: Trẻ có thể gặp khó khăn trong việc điều chỉnh cơ thể khi đi, chạy hoặc leo trèo. Trẻ có thể dễ dàng ngã hoặc va chạm vào đồ vật xung quanh. Ví dụ: Trẻ tự kỷ có thể mất cân bằng khi trên cầu thăng bằng, dễ dàng vấp ngã hoặc khó thực hiện các hoạt động phối hợp tay chân như bài tập chéo tay.
- Khó khăn trong việc ngồi yên hoặc tập trung: Trẻ có thể thường xuyên thay đổi tư thế, đung đưa cơ thể hoặc dịch chuyển khỏi chỗ ngồi. Ví dụ: Khi ở lớp học, trẻ có thể không ngồi yên trên ghế mà thường xuyên thay đổi vị trí, đung đưa hoặc đứng lên đi lại.
4. Cách điều trị chứng rối loạn cảm giác ở trẻ tự kỷ
Khắc phục chứng rối loạn cảm giác ở trẻ tự kỷ yêu cầu một phương pháp tiếp cận đa dạng và cá nhân hóa để đáp ứng nhu cầu cụ thể của từng trẻ. Dưới đây là một số cách khắc phục hiệu quả:
Thực hiện liệu pháp cảm giác
Liệu pháp cảm giác (Sensory Integration Therapy) là một phương pháp phổ biến để giúp trẻ tự kỷ cải thiện khả năng xử lý thông tin cảm giác. Liệu pháp này bao gồm các hoạt động được thiết kế để giúp trẻ làm quen và điều chỉnh phản ứng của mình với các kích thích cảm giác. Ví dụ, các bài tập như chơi với các chất liệu khác nhau (cát, nước, vải) hoặc tham gia vào các hoạt động chuyển động (như đu đưa, lắc lư) có thể giúp trẻ cải thiện khả năng xử lý và phản ứng với các kích thích cảm giác.
Tạo môi trường cảm giác phù hợp
Thiết lập một môi trường sống và học tập phù hợp với nhu cầu cảm giác của trẻ có thể giúp giảm thiểu sự quá tải cảm giác. Điều này có thể bao gồm việc giảm bớt tiếng ồn, điều chỉnh ánh sáng, hoặc sử dụng các vật dụng giúp làm dịu cảm giác (như đệm mềm hoặc thiết bị giảm tiếng ồn). Việc tạo ra các không gian an toàn và thoải mái giúp trẻ cảm thấy dễ chịu hơn và dễ dàng điều chỉnh các phản ứng cảm giác của mình.
Xây dựng kế hoạch can thiệp cá nhân
Xây dựng kế hoạch can thiệp cá nhân hóa dựa trên các đánh giá về nhu cầu và khó khăn cụ thể của từng trẻ. Kế hoạch này có thể bao gồm các bài tập điều hòa cảm giác cho trẻ tự kỷ áp dụng các kỹ thuật tự điều chỉnh cảm giác và các bài tập kỹ năng xã hội. Sự quan tâm và hỗ trợ từ gia đình cho cá nhân trẻ cũng rất quan trọng trong việc khắc phục rối loạn cảm giác ở trẻ tự kỷ.
Trong quá trình điều trị rối loạn cảm giác ở trẻ tự kỷ, việc áp dụng các phương pháp phù hợp và đúng hướng rất quan trọng để giúp trẻ cải thiện khả năng xử lý thông tin và nâng cao chất lượng cuộc sống. Khi trẻ gặp các rối loạn cảm giác, cha mẹ hãy liên hệ với các cơ sở Trung tâm Nhân Hòa để trẻ được can thiệp điều trị tiến bộ.
